ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା କହିଲେ …
ସାଂପ୍ରତିକ ସମୟରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା (Secularism) ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅପବ୍ୟବହୃତ ଏବଂ ଭୁଲ ବୁଝାଯାଉଥିବା ଶବ୍ଦ। ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଆସନ୍ତୁ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଶବ୍ଦ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେବା । ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଶବ୍ଦକୁ ବିଭିନ୍ନ ଉପାୟରେ ବୁଝଯାଏ ଏବଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଏ। “ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ” ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ନିଜ ନାଗରିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଜୀବନରେ ଧର୍ମଠାରୁ “ଅଲଗା” ହେବା, କିମ୍ବା କୌଣସି ଧାର୍ମିକ ଭିତ୍ତି ଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା । ବାସ୍ତବରେ ଜଣେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତି ହେଉଛନ୍ତି ସିଏ ଯିଏ ତାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟବୋଧ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଧର୍ମ ଠାରୁ ଗ୍ରହଣ କରିନଥାନ୍ତି ବରଂ ତାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟବୋଧ ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ, ତାର୍କିକ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପରିଣାମ ।
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଜୀବନର ରାଜନୈତିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ଦିଗରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ନେବା ବେଳେ ଧର୍ମକୁ ପୃଥକ ରଖିବା ଓ ଧର୍ମକୁ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଆସ୍ଥାର ବିଷୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିବା । ରାଜନୀତି ସହ ଧର୍ମର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ କରି ସମସ୍ତ ଧର୍ମଗୁଡିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେବା ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ମାନସରେ ସମସ୍ତ ଧର୍ମର ସହନଶୀଳତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରିବା ହେଉଛି ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଅର୍ଥ ତଥା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଏତଦ୍ ଭିନ୍ନ ସମସ୍ତ ଧର୍ମର ଅନୁଗାମୀମାନଙ୍କର ସମାନ ସୁଯୋଗ ପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ତଥା ଧର୍ମ ଆଧାରରେ କୌଣସି ଭେଦଭାବ ଏବଂ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦକୁ ପ୍ରଶ୍ରୟ ନଦେବା ମଧ୍ୟ ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅଟେ ।
ଭାରତ ଇତିହାସରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା :
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ପରମ୍ପରା ଭାରତ ଇତିହାସରେ ବହୁତ ଗଭୀର। ମହାନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ବିଭିନ୍ନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ପରମ୍ପରା ଏବଂ ସାମାଜିକ ଗତିବିଧିର ସମିଶ୍ରଣ ଉପରେ ଆଧାରିତ । ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ସନାତନ ଧର୍ମ (ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ) ଯାହା ପ୍ରଥମେ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ର ପୂର୍ବ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗରେ ବିକଶିତ ହୋଇଥିଲା , ତାହା ବିଭିନ୍ନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ପରମ୍ପରାକୁ ସ୍ୱାଗତ କରି , ସେମାନଙ୍କୁ ଏକ ସାଧାରଣ ସ୍ରୋତରେ ଯୋଡିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲା ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମବର୍ତ୍ତ ଓ ଆର୍ଯ୍ୟବର୍ତ୍ତରେ ଏକ ଅଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ଭାବରେ ବିକଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଚାରୋଟି ବେଦର ବିକାଶ,ଉପନିଷଦ ଓ ପୁରାଣର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଟୀକା ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ଧାର୍ମିକ ବହୁଳତା ଓ ବିବିଧତା କୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦର୍ଶାଏ । ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ସମ୍ରାଟ ଅଶୋକ ପ୍ରଥମ କରି ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ ଯେ ରାଜ୍ୟ କୌଣସି ଧାର୍ମିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନକୁ ରାଜକାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବ ନାହିଁ ବରଂ ସମ୍ରାଟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମକୁ ସମ୍ମାନ ଦେବେ । ନିଜର ଦ୍ୱାଦଶ ଶିଳାଲେଖରେ ଅଶୋକ କେବଳ ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ସହନଶୀଳତା ପାଇଁ ନୁହେଁ ବରଂ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ସମ୍ମାନଶୀଳ ହୃଦୟର ବିକାଶ ପାଇଁ ଏକ ଆବେଦନ କରିଥିଲେ। ସମଗ୍ର ବସୂଧାକୁ ଏକ କୁଟୁମ୍ବ ମାନୁଥିବା ଭାରତ ବର୍ଷରେ, ଏହି ଭାରତୀୟ ମାଟିରେ ଜୈନ ଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଏବଂ ପରେ ଇସଲାମ୍ ଏବଂ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ୍ ଧର୍ମର ଆଗମନ ପରେ ମଧ୍ୟ , ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମର ଧାର୍ମିକ ସହନଶୀଳତା ଏବଂ ସହଭାଗିତା ପାଇଁ ଜ୍ଞାନୀ ଓ ଗୁଣୀ ମାନଙ୍କର ଅନୁସନ୍ଧାନ ଜାରି ରହିଲା । ପରିଣାମସ୍ବରୂପ ସନାତନ ପ୍ରଣାଳୀ ସହିତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ନୂତନ ଧର୍ମ ମାନଙ୍କର ସମାନତା ଆବିଷ୍କାର କରି ସେମାନେ ଆନନ୍ଦିତ ମଧ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ।
ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଭାରତରେ ଯେତେବେଳେ ବ୍ରାହ୍ମଣବାଦ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜାତି ଓ କୂଳ ଆଧାରରେ ବିଭେଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲା ସେତେବେଳେ ସୁଫି ଓ ଭକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନ ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକଙ୍କୁ ପ୍ରେମ ଏବଂ ଶାନ୍ତି ସହ ଜଡ଼ିତ କରି ରଖିଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରମୁଖ ଦିଗଦ୍ରଷ୍ଟା ଥିଲେ ଖ୍ୱାଜା ମୋଇନୁଦ୍ଦିନ ଚିସ୍ତି, ବାବା ଫରିଦ, ସନ୍ଥ କବୀର ଦାସ, ଗୁରୁ ନାନକ ଦେବ, ସନ୍ଥ ତୁକାରାମ ଏବଂ ମୀରା ବାଇ ତଥା ସେମାନଙ୍କ ଭଳି ଅନେକ ମହାନ ଆତ୍ମା ।
ଆକବରଙ୍କ ଶାସନ ସମୟରେ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଭାରତରେ ଧାର୍ମିକ ସହନଶୀଳତା ଏବଂ ଉପାସନା ସ୍ୱାଧୀନତା କୁ ସମ୍ମାନ ଦେଇ ରାଜ୍ୟଶାସନ କରିବାର ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ଅନେକ ହିନ୍ଦୁ ଥିଲେ, ସେ ଜବରଦସ୍ତ ଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବାରଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଜିଜିଆ କୁ ମଧ୍ୟ ରଦ୍ଦ କରିଥିଲେ। ଏହା ସହିତ ସେ ‘ସୁଲ-ଇ-କୁଲ’ ବା ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ଏବଂ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରିଥିଲେ। ସେ ପୂଜାପାଠପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ‘ଇବାଦତ ଖାନା’ରେ ଧାର୍ମିକ ବିତର୍କର ପ୍ରାୟୋଜକ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ବିତର୍କରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଜୈନ, ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନ ଏବଂ ଜୋରାଷ୍ଟ୍ରିଆନ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ସହନଶୀଳ ନୀତିର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରମାଣ ହେଉଛି ତାଙ୍କର ‘ଦିନ୍-ଇ-ଇଲାହି’ ବିଶ୍ୱାସର ପ୍ରଚାର, ଯେଉଁଥିରେ ଉଭୟ ହିନ୍ଦୁ ଏବଂ ମୁସଲମାନ ଆସ୍ଥାର ଉପାଦାନମାନ ରହିଥିଲା। ବୋଧହୁଏ ମୁଗଲମାନେ ଦିଲ୍ଲୀ ସୁଲତାନ ମାନଙ୍କର ଭୁଲରୁ ଶିଖି ସାରିଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ହୃଦବୋଧ ହୋଇସାରିଥିଲା ଯେ ସଂହତି ଓ ସୁଶାସନ ପରସ୍ପରର ପରିପୂରକ ।ଆକବର ଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ତାଙ୍କ ପିତାମହ ବାବର ଓ ପିତା ହୁମାୟୁନ ସେମାନଙ୍କ ଶାସନ ସମୟରେ ଧାର୍ମିକ କୁସଂସ୍କାର ଦୂରୀକରଣ, ମନ୍ଦିରର ସୁରକ୍ଷା,ଗୋ ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ସନାତନ ପରମ୍ପରାରେ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦେଇଥିଲେ। ମାତ୍ର ଏକଥା ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ଯେ ଏହି ରାଜା ମାନଙ୍କର ଅନେକ ସେନାପତି ଉଦାରବାଦୀ ନଥିଲେ ଏବଂ ମନ୍ଦିର ତଥା ଧର୍ମସ୍ଥଳଗୁଡିକୁ ଧ୍ଵଂସ କରିବାକୁ ପଶ୍ଚାତପଦ ହେଉନଥିଲେ । ଏହା ଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ତାଙ୍କର ଧନ ଲାଳସା ହିଁ ଚରିତାର୍ଥ କରୁଥିଲେ ଏଵଂ ତାହାକୁ ସେମାନେ ଧର୍ମ ର ନାମ ଦେଉଥିଲେ।
ବ୍ରିଟିଶମାନେ ଭାରତକୁ ଧର୍ମ ଆଧାରରେ ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ କରିବାକୁ “ବିଭାଜନ ଏବଂ ଶାସନ” ର ନୀତି ଆପଣାଇବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ନୀତିସ୍ତମ୍ଭ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ମାଧ୍ୟମରେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଓ ସମୃଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲା । “ବିଭାଜନ ଏବଂ ଶାସନ” ନୀତି ଅନୁଯାୟୀ ବ୍ରିଟିଶମାନେ ୧୯୦୫ ରେ ବଙ୍ଗଳାର ବିଭାଜନ , ୧୯୦୯ ର ଭାରତୀୟ ପରିଷଦ ଅଧିନିୟମ ମାଧ୍ୟମରେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପୃଥକ ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀ ଗଠନ, ୧୯୧୯ ର ଭାରତ ସରକାର ଅଧିନିୟମ ପ୍ରଚଳନ ଦ୍ବାରା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶର ଶିଖ୍, ଭାରତୀୟ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ, ଇଉରୋପୀୟ ଏବଂ ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ-ଇଣ୍ଡିଆନ୍ସଙ୍କୁ ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ଇଂଲଣ୍ଡ; ଯେଉଁଦେଶର ରାଜା ଏକଦା ନିଜକୁ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ବୋଲି ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ, ସେହି ଦେଶ ନିକଟରୁ ବିଶେଷ କିଛି ଆଶା କରାଯାଇନପାରେ । ସେମାନେ ବିଭାଜନର ମଞ୍ଜି ପୋତିଥିଲେ ସତ ମାତ୍ର ସେହି ମଞ୍ଜି ଏକ ବିଶାଳ ଦ୍ରୁମରେ ପରିଣତ ହୋଇ ଭାରତ କୁ ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ କରିବା ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁପ୍ତ ବିଭାଜକ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସୂଚକ। ୧୯୩୨ର ରାମସେ ମ୍ୟାକଡୋନାଲ୍ଡ କମ୍ୟୁନାଲ୍ ଆଦେଶ , ପୃଥକ ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀ ତଥା ସଂଖ୍ୟାଲଘୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଆସନ ସଂରକ୍ଷଣ , ଏପରିକି ଦଳିତ ତଥା ସଂଖ୍ୟାଲଘୁ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟଭାରତ ସରକାର ଅଧିନିୟମ, ୧୯୩୫ ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ ପାଇଁ ଆଧାର ଏହି ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ।
ଅବଶ୍ୟ, ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭରୁ ହିଁ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ପରମ୍ପରା ଏବଂ ମାନବୀୟ ନୈତିକତା ଦ୍ୱାରା ପୁଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲା ।
ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସାର୍ ଫିରୋଜ ଶାହା ମେହେଟ୍ଟା, ଗୋବିନ୍ଦ ଡ଼ାନାଡେ, ଗୋପାଳ କୃଷ୍ଣ ଗୋଖଲେଙ୍କ ପରି ଉଦାରବାଦୀମାନେ ରାଜନୀତିରେ ଏକ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୨୮ ଐତିହାସିକ ନେହେରୁ କମିଟିର ସଭାପତି ଭାବରେ, ପଣ୍ଡିତ ମୋତିଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିବା ସମ୍ବିଧାନରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା କୁ ନେଇ ଅନେକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଥିଲା ।
ସେଥିରେ ଲେଖାଥିଲା, ‘There shall be no state religion for the commonwealth of India or for any province in the commonwealth, nor shall the state, either directly or indirectly, endow any religion any preference or impose any disability on account of religious beliefs or religious status’.
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଧାର୍ମିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଭାଇଚାରା ପ୍ରତି ଏକ ଦୈବୀୟ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥିଲା, ଯାହା ସତ୍ୟକୁ ସମ୍ମାନ ଏବଂ ଅହିଂସା କୁ ଅନୁସରଣ କରିବା ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ, ଭାରତୀୟ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଧର୍ମକୁ ରାଜ୍ୟଠାରୁ ପୃଥକ କରିବା ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଦର୍ଶନର ମୂଳ ଭିତ୍ତି ଅଟେ ।
ଭାରତୀୟ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଦର୍ଶନ
‘ଧର୍ମ ନିରପେକ୍ଷତା’ ଶବ୍ଦ ର ବୈଦିକ ଧାରଣା ହେଉଛି କୌଣସି ଧର୍ମ ପ୍ରତି ରାଜ୍ୟର ନିରପେକ୍ଷତା ଅବା ଉଦାସୀନତା ।
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଏହି ଢାଞ୍ଚା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସମାଜ ଦ୍ବାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ଯେଉଁଠାରେ ସରକାର ଧର୍ମଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପୃଥକ ଅଟନ୍ତି । ଉଦାହରଣ ସ୍ବରୂପ ଚର୍ଚ୍ଚ ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ପୃଥକତା ଯାହା ଆଧୁନିକ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସମାଜରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ “ସର୍ବ ଧର୍ମ ସମ୍ଭବ” ସହିତ ଜଡିତ (ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମସ୍ତ ଧର୍ମ କୁ ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ପଥଗୁଡ଼ିକର ଭିନ୍ନତା ସତ୍ତ୍ୱେ ସମସ୍ତ ପଥର ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥଳ ସମାନ) ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ପ୍ରତି ସମାନ ସମ୍ମାନ। ବିବେକାନନ୍ଦ ଏବଂ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପରି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ଏହି ଧାରଣାକୁ ‘ସକରାତ୍ମକ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା’ କୁହାଯାଏ ଯାହାକି ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରଧାନ ମାନବୀୟ ନୈତିକତାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିଥାଏ। ଭାରତରେ କୌଣସି ସରକାରୀ ରାଜ୍ୟ ଧର୍ମ ନାହିଁ। ତଥାପି, ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ନିୟମ – ବିବାହ, ଛାଡପତ୍ର, ଉତ୍ତରାଧିକାର, ଆଲମିରା ଭଳି ବିଷୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ଧର୍ମ ସହିତ ସଂଲଗ୍ନ କରାଯାଇଥାଏ । ଭାରତୀୟ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ନିଜେ ଏହାର ଶେଷ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନୁହେଁ ବରଂ ଧାର୍ମିକ ବିବିଧତା ଜନିତ ଜଟିଳତା ଗୁଡ଼ିକୁ ସମାଧାନ କରିବାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମର ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଭାଗିତା ହାସଲ କରିବା ଦିଗରେ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବା ଏକ ଜୀବନ୍ତ ଦର୍ଶନ ।
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ସମସ୍ତ ମୌଳିକ ନୀତିଗୁଡିକ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି ।
୧୯୭୬ ର ୪୨ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଅଧିନିୟମ ଦ୍ବାରା ସମ୍ବିଧାନର ମୁଖବନ୍ଧରେ ‘ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ’ ଶବ୍ଦ ଯୋଗ କରାଯାଇ ଭାରତ ଏକ ସାର୍ବଭୌମ, ସମାଜବାଦୀ, ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ, ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ବୋଲି ଉଦ୍ ଘୋଷଣା ହୋଇଥିଲା । ଏହା ଏହି ସତ୍ୟକୁ ଜୋର ଦେଇଥାଏ ଯେ, ସାମ୍ବିଧାନିକ ଭାବରେ ଭାରତ ହେଉଛି ଏକ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଦେଶ ଯେଉଁଥିରେ କୌଣସି ରାଜ୍ୟ ଧର୍ମ ନାହିଁ ଏବଂ ଏହି ଦେଶ ସମସ୍ତ ଧର୍ମକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେବା, ଗ୍ରହଣ କରିବା ସହ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଧର୍ମ ପ୍ରତି ଅନୁଗ୍ରହ କିମ୍ବା ଧର୍ମର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା କରିବ ନାହିଁ। ସମ୍ବିଧାନ ଧାରା ୧୪ ଆଇନ ଅନୁସାରେ ଆମ ସମ୍ବିଧାନ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନତା ଏବଂ ଆଇନର ସମାନ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବାବେଳେ, ଧାରା ୧୫ ଧର୍ମ, ଜାତି, ଜାତି, ଲିଙ୍ଗ କିମ୍ବା ଜନ୍ମ ସ୍ଥାନ ଉପରେ ଭେଦଭାବକୁ ବାରଣ କରି ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଧାରଣାକୁ ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ବୃଦ୍ଧି କରିବାର ଉଦ୍ଘୋଷଣା କରିଥାଏ । ଧାରା ୧୬ (୧ ) ସର୍ବସାଧାରଣ ସରକାରୀ ଚାକିରି ଓ ରୋଜଗାର ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ସମସ୍ତ ନାଗରିକଙ୍କ ପାଇଁ ସୁଯୋଗର ସମାନତାକୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରେ ଏବଂ ଦୋହରାଏ ଯେ ଧର୍ମ, ଜାତି, ଲିଙ୍ଗ, ବଂଶ, ଜନ୍ମ ସ୍ଥାନ ଏବଂ ବାସସ୍ଥାନ ଆଧାରରେ କାହାସହ କୌଣସି ଭେଦଭାବ କରାଯିବ ନାହିଁ। ଧାରା ୨୫ ରେ ‘ବିବେକ ସ୍ଵାଧୀନତା’ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ଅର୍ଥାତ୍ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସମାନ ଭାବରେ ବିବେକ ଏବଂ ଧର୍ମକୁ ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ଅଭ୍ୟାସ ଏବଂ ପ୍ରଚାର କରିବାର ଅଧିକାର ପାଇଛନ୍ତି।
ଧାରା ୨୬ ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀ କିମ୍ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଧାର୍ମିକ ତଥା ପରୋପକାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ପରିଚାଳନା ତଥା ନିଜ ଧର୍ମ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା କରିବାର ଅଧିକାର ରହିଛି। ଧାରା ୨୭ ଅନୁଯାୟୀ ରାଜ୍ୟ କୌଣସି ନାଗରିକଙ୍କୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଧର୍ମ କିମ୍ବା ଧାର୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଉନ୍ନତି କିମ୍ବା ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ କୌଣସି ଟିକସ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିବ ନାହିଁ। ଧାରା ୨୮ ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକୁ ଧାର୍ମିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥାଏ। ଧାରା ୨୯ ଏବଂ ଧାରା ୩୦ ସଂଖ୍ୟାଲଘୁମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ର ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାଗତ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଧାରା ୫୧ (ଅ ) ରେ ଏକ ମୌଳିକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଭାବରେ ସମସ୍ତ ନାଗରିକଙ୍କୁ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଭାଇଚାରା ର ଭାବକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବାକୁ ଏବଂ ଆମର ମିଳିତ ସଂସ୍କୃତିର ସମୃଦ୍ଧ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ତଥା ଐତିହ୍ୟକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରେ ।
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଭାରତୀୟ ବନାମ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ମଡେଲ୍
ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି, ଭାରତ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଧାରଣା ବିକଶିତ କରିଛି ଯାହା ନିମ୍ନଲିଖିତ ଭାବରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ସମାନ୍ତରାଳ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଧାରଣାଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ:
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ମଡେଲ ଅନୁଯାୟୀ, “ରାଜ୍ୟ” ଏବଂ “ଧର୍ମ” ପୃଥକ ପୃଥକ କ୍ଷେତ୍ର ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ରାଜ୍ୟ କିମ୍ବା ଧର୍ମ ପରସ୍ପରର କାର୍ଯ୍ୟରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିବେ ନାହିଁ। ତେଣୁ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଧାରଣା , ଧର୍ମ ଏବଂ ରାଜ୍ୟର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପୃଥକତା କୁ ଆବଶ୍ୟକ ମନେକରେ।
କିନ୍ତୁ ଭାରତରେ ଆଇନ କିମ୍ବା ଅଭ୍ୟାସରେ ଧର୍ମ ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ‘ପୃଥକତା’ ବିଦ୍ୟମାନ ନାହିଁ। ଭାରତରେ ଉଭୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ଏବଂ ଧର୍ମ ଆଇନଗତ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏବଂ ନ୍ୟାୟିକ ଭାବରେ ସ୍ଥିର ହୋଇଥିବା ନିୟମ ଓ ଆଇନ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପରର କାର୍ଯ୍ୟରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିପାରିବେ ଏବଂ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିପାରିବେ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ, ଭାରତୀୟ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ରାଜ୍ୟ ବ୍ୟାପାରରୁ ଧର୍ମର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବହିଷ୍କାର ଆବଶ୍ୟକ କରେ ନାହିଁ।
ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ମଡେଲ ଅନୁଯାୟୀ, ଧାର୍ମିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକୁ ରାଷ୍ଟ୍ର କୌଣସି ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ଦେଇପାରିବ ନାହିଁ। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଭାରତୀୟ ମଡେଲ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣେତାମାନେ ଯୋଗଦାନର ଏକ ସକରାତ୍ମକ ଧାରା ବାଛିଛନ୍ତି। ଭାରତରେ ରାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧାର୍ମିକ ସଂଖ୍ୟାଲଘୁଙ୍କୁ ନିଜର ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ତଥା ପରିଚାଳନା କରିବାର ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରେ ଯାହା ରାଜ୍ୟଠାରୁ ସହାୟତା ମଧ୍ୟ ପାଇପାରେ।
ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ମଡେଲରେ ଧର୍ମ ଆଇନର ସୀମା ଉଲଂଘନ ନ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜ୍ୟ ଧର୍ମ କାର୍ଯ୍ୟରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରେ ନାହିଁ। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଭାରତୀୟ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାରେ ରାଜ୍ୟ ଧର୍ମରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିବ ଯାହା ଦ୍ଵାରା ଏଥିରେ ଥିବା ମନ୍ଦତା/ କଳୁଷତା ଦୂର ହେବ। ସତୀ କିମ୍ବା ବିଧବାଙ୍କୁ ଜୁଇ ରେ ଜାଳିବା,ପଶୁ ଓ ପକ୍ଷୀ ବଳି, ବାଲ୍ୟ ବିବାହ, ଯୌତୁକ ଏବଂ ଦଳିତମାନଙ୍କୁ ମନ୍ଦିର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ ନକରାଇବା, ତିନି ତଲାକ୍ ଆଦି କୁପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରି ଭାରତ ଧାର୍ମିକ ପ୍ରଥା ମାନଙ୍କରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ଦ୍ୱାରା ଜନମଙ୍ଗଳ ସାଧନ କରିଛି।
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଧାରାରେ, ଧର୍ମ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସାଧାରଣ ରାଜନୈତିକ ଓ ନାଗରିକ ଜୀବନରେ ଏହାର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ମଡେଲ କୌଣସି ସାର୍ବଜନୀନ ନୀତି ଧର୍ମ ଆଧାରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ବାରଣ କରେ; ରାଜ୍ୟ ଏହାର ନାଗରିକମାନଙ୍କର ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଏବଂ ପ୍ରଥାଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୂରରେ । ଭାରତରେ ଧାର୍ମିକ ଏଣ୍ଡୋମେଣ୍ଟସ୍, ୱାକଫ୍ ବୋର୍ଡ ଇତ୍ୟାଦି ବିଭାଗ ଗଠନ କରିବାର ନୀତି ରହିଛି। ଏହି ବୋର୍ଡଗୁଡ଼ିକର ଟ୍ରଷ୍ଟି ନିଯୁକ୍ତ କରିବାରେ ମଧ୍ୟ ଏହା ସରକାରଙ୍କ ସହ ଜଡିତ ।
ଆଧୁନିକ ଭାରତ ରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଓ ସଂହତି ପ୍ରତି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବିପଦ
ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ ଘୋଷଣା କରିଛି ଯେ ରାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ପ୍ରତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିରପେକ୍ଷ, ମାତ୍ର ଆମ ସମାଜ ଧର୍ମ ଆଧାରରେ ଗତି କରିଆସିଅଛି। ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତି ; ଧର୍ମ ଏବଂ ରାଜନୀତିର ଏକ ମିଶ୍ରଣ ଯାହା ଧର୍ମ ଏବଂ ଜାତି ଭଳି ପ୍ରାଥମିକ ପରିଚୟ ଆଧାରରେ ଭୋଟ୍ ସଂଗ୍ରହ କରୁଛି, ଏବଂ ଏହାହିଁ ଭାରତୀୟ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାକୁ ବିପଦରେ ପକାଇଛି।
ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ରାଜନୀତି ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ସ୍ଥାନ ଯଥା ପୂଜାସ୍ଥଳୀ ଆଦିରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା, ସଂଖ୍ୟାଲଘୁମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗୁଜବ ଏବଂ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ବିଚାର ର ବିସ୍ତାର କରୁଅଛି । ତାର୍କିକ, ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଉପରେ, ପୁରାଣ ରୁ ଭ୍ରାନ୍ତି ଉଦ୍ରେକକାରୀ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଇ, ଆକ୍ରମଣ କରି ତଥା ଏକ ବିଭାଜନକାରୀ ଆଦର୍ଶର ପ୍ରଚାର ଦ୍ବାରା ଆଧୁନିକ ରାଜନୀତି କାର୍ଯ୍ୟ କରେ। ଯେ କୌଣସି ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀର ରାଜନୀତିକରଣ ଅନ୍ୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ ରାଜନୀତିକରଣକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଅନ୍ତଃସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଧର୍ମ ବିବାଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର ଏକ ପ୍ରକାଶ ହେଉଛି ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା । ନିକଟ ଅତୀତରେ ମଧ୍ୟ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା ଭାରତୀୟ ନୀତିର ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଛବି ପାଇଁ ଏକ ବଡ଼ ବିପଦ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଛି। ନିକଟ ଅତୀତରେ ହିନ୍ଦୁ ଜାତୀୟତାବାଦର ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଗାଇ ମାନଙ୍କୁ ବଧ କରିବା ଏବଂ ଗୋମାଂସ ଖାଇବା ସନ୍ଦେହରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ। ଏହା ସହିତ, ପଶୁବଧଘରଗୁଡ଼ିକୁ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ବନ୍ଦ କରିବା, ‘ପ୍ରେମ ଜିହାଦ’ ଅଭିଯାନ, ପୁନଃଧର୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ କିମ୍ବା ଘର ବାପସୀ (ଅର୍ଥ ଅବା ଅନ୍ୟ ପ୍ରଲୋଭନ ତଥା ଚାପ ରେ ଏକ ଧର୍ମର ଲୋକେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଧର୍ମ କୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେବା ) ଇତ୍ୟାଦି ସମାଜରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ପ୍ରବୃତ୍ତିକୁ ଦୃଢ ଭାବେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଏ। ଇସଲାମିକ୍ ମୌଳିକତା ର ପୁନର୍ଜୀବନ, ଶାରିଆ ନିୟମ ଉପରେ ଆଧାର କରି ଇସଲାମିକ୍ ଷ୍ଟେଟ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଆଦି, ଭାରତ ପରି ଏକ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ତଥା ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ନୀତି ସହିତ ସିଧାସଳଖ ବିବାଦ ଭିତରକୁ ଆସିଥାଏ ।
ନିକଟ ଅତୀତରେ ମୁସଲିମ ଯୁବକମାନଙ୍କ ISIS ଆଇଏସ୍ ଆଇଏସ୍ ଭଳି ଗୋଷ୍ଠୀ ଦ୍ଵାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହେବା ତଥା ଆଂଚଳିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଗୁଡିକ ଉଗରାବାଦର ଧାରାରେ ଚଳଚଞ୍ଚଳ ହୋଇପଡିଥିବାର ଘଟଣାମାନ ଘଟିଛି ଯାହା ଉଭୟ ଭାରତ ଏବଂ ବିଶ୍ବ ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟଜନକ ବିଷୟ ।
ଅତଏବ ଆଗକୁ …
ବହୁଜନ , ବହୁବିଧ ସମାଜରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ସର୍ବୋତ୍ତମ ଉପାୟ ହେଉଛି ରାଷ୍ଟ୍ରର ନିରପେକ୍ଷତାକୁ କଠୋର ଅଭ୍ୟାସ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଧାର୍ମିକ ସ୍ୱାଧୀନତାକୁ ବିସ୍ତାର କରିବା । ମୂଲ୍ୟବୋଧ-ଶିକ୍ଷା ସୁନିଶ୍ଚିତ କରିବା ଆମ ର ଦାୟିତ୍ବ ଅଟେ ଯାହା ଯୁବ ପିଢୀକୁ କେବଳ ନିଜର ଧାର୍ମିକ ପରମ୍ପରାକୁ ନୁହେଁ ବରଂ ଦେଶର ଅନ୍ୟ ଧର୍ମର ପରମ୍ପରା ଗୁଡିକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ର ମାନବୀୟ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ନୀତିଗୁଡିକର ପ୍ରଶଂସା କରେ। ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ମାନ, ଜୀବେ ଦୟା , କରୁଣା ଆଦିର ଏକ ସାଧାରଣ ଢାଞ୍ଚା କିମ୍ବା ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସମୂହ କୁ ଚିହ୍ନଟ କରିବାର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ଅଛି ଯାହା ବିଭିନ୍ନ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଏକତ୍ର ରହିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇବ। ୟୁନିଫର୍ମ ସିଭିଲ୍ କୋଡ୍ ପରି ସାମାଜିକ ସଂସ୍କାର ସ୍ବାଗତଯୋଗ୍ୟ , ମାତ୍ର ଏହିପରି ପଦକ୍ଷେପ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାର ପୂର୍ବ ସର୍ତ୍ତ ହେଉଛି ଏକ ଅନୁକୂଳ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଏବଂ ସାମାଜିକ-ରାଜନୈତିକ ସହମତି ସୃଷ୍ଟି କରିବା । ମାନବ ମଧ୍ୟରେ ସନାତନ ପ୍ରବୃତ୍ତି ରହୁ , ଦାନବତ୍ଵ ବିନାଶିତ ହୋଇ ପ୍ରଥମେ ମାନବତ୍ଵ ଓ ପରେ ପ୍ରତି ଆତ୍ମାରେ ମାଧବତ୍ଵ (ଦୈବତ୍ଵ) ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଉ ।